Horloges in Kunst (deel 2)

Het mechanische horloge is op zichzelf een kunstwerk; de hoge mate van techniek spreekt tot de verbeelding en de talloze complicaties fascineren al eeuwenlang in hoge mate. Maar het horloge is ook onderwerp, voorwerp of ingrediënt van kunstwerken, en het inspireerde onbekende en beroemde kunstenaars tot het creëren van hun werk. Tweede en laatste deel.

Moderne kunst
Tijd is altijd een ongrijpbaar en intrigerend onderwerp geweest voor wetenschappers, filosofen, schrijvers, kunstenaars, schilders, vormgevers en muzikanten. Om tijd uit te drukken, werd vaak het horloge afgebeeld, al dan niet herkenbaar. Ook kunstenaars uit de 20e eeuw wisten er wel raad mee. Juan Gris (1887-1927) raakte in Parijs bevriend met onder meer Matisse, terwijl Picasso zijn mentor was. Gris schilderde in een kubistische stijl in 1912 het schilderij ‘The Watch’. Ook wel bekend als The Sherry Bottle. De Amerikaan Gerald Murphy (1888-1964) schilderde zijn beroemde kubistische ‘Watch’ in 1925 (zie foto bovenaan artikel). Gerald is een verhaal apart; hij stamde uit een rijke Amerikaanse familie die het bedrijf Mark Cross runde. Maar Gerald moest niets hebben van de high society, trouwde tegen de wil van zijn ouders en vestigde zich lange tijd in Frankrijk. In zowel Parijs als aan de Rivièra maakten de Murphy’s deel uit van de intellectuele en artistieke scene. Murphy schilderde slechts enkele jaren, tussen 1921 en 1929, waarna hij toch topman werd van het familiebedrijf. Zijn vrouw Sara werd door vriend Picasso geschilderd in vier werken daterend uit 1923.

Dali’s druipende horloges
Waarschijnlijk maakte de Spaanse kunstenaar Salvador Dali (1904 ?1989) de beroemdste schilderijen met horloges. Zijn bekendste werk, het surrealistische ‘The Persistence of Memory’ (1931) bevat verschillende ‘smeltende’ horloges. In 1954 gaf hij dit thema opvolging met zijn schilderij ‘The Disintegration of the Persistence of Memory’, en later ook in verschillende litho’s en beelden. De horloges van Dali zijn waarschijnlijk het meest tot de verbeelding sprekende voorbeeld van horloges in kunstwerken. Het heeft velen geïnspireerd tot imitaties of variaties op het thema (voorbeelden Dali’s klok) en ook Dali zelf maakte meerdere schilderijen waarop klokken voorkomen.

Kunstenaars maken horloges
Andersom is de klok of het horloge een intrigerend instrument, dat aantrekkingskracht uitoefent op kunstenaars. Technisch vernuft op de millimeter en in staat zijn de tijd in elk geval weer te geven. Verschillende kunstenaars mochten door de jaren heen een klok of horloge vormgeven. Interessante voorbeelden zijn de horloges van Max Bill voor Junghans en Omega en de waanzinnige klok van Salvador Dali, ook voor Omega. Dali doopte zijn klok ‘The Premonition of the Drawers’ (1973). De centrale figuur binnen dit kunstwerk is afkomstig uit Dali’s schilderij ‘The Anthropomorphic Chest Of Drawers’ uit 1936. Het kunstwerk is in het bezit van OMEGA, en wordt af en toe tentoongesteld.
Swatch laat nog altijd kunstenaars horloges ontwerpen, hetgeen tot absolute collector’s items leidt, en kunstenaars ontwierp horloges voor andere horlogemerken (Philippe Starck-Fossil, Mark Newson-Ikepod, Bernhard Luginbühl-Mondaine etc. etc.).

Andere kunstvormen
Het horloge inspireert ook moderne kunstenaars tot uiteenlopende kunstvormen. Hedendaagse schilders eren de traditionele stillevens uit de Renaissance met moderne varianten, waarin ook weer dat horloge terugkomt, zoals bij Claesz (zie Horloges in Kunst deel 1). Anderen zijn geïnspireerd door de vele onderdelen waaruit een horloge bestaat, en maken daarvan hun kunst. Zoals José Geraldo Reis Pfau, die beroemd is met zijn motorfietsen opgebouwd uit horlogeonderdelen.

Deze creatieve manier van recyclen leidt tot meer kunstvormen. Zo maken ‘Steampunk‘ en ‘RoboMargo‘ bijzonder kunstzinnige sieraden van horlogeonderdelen. De Amerikaanse scholiere Shannon McGraw liet zich inspireren door het thema tijd en maakt een drieluik (Watch Me Get Out of the Box, Watch Me Dance en A Time to Fly), waarbij ze horlogeonderdelen en blik gebruikte.

Eigentijdse kunst
Zo heeft het horloge kunstenaars op verschillende manieren geïnspireerd. Aanvankelijk aanwezig op portretten als teken van welvaart, later als onderdeel van de rijkeluisgarderobe eveneens op portretten en daarna ook in modetekeningen. Maar het horloge diende ook als metafoor voor de factor tijd en vergankelijkheid. Het horloge is vandaag zelfs als afval geliefd materiaal voor moderne kunstenaars. Het heeft een heldenstatus bereikt. Sommige klassiekers zijn uitgegroeid tot onsterfelijke grootheden, iconen zelfs, waarvan menigeen maar al te graag een portret aan de muur heeft (al was het maar omdat the real thing onbetaalbaar is geworden). Kunstenaar Didier Vallé maakt van die populariteit gebruik en schildert fraaie ‘portretten’ van horlogegrootheden als ware het filmsterren. Een larger than life ode aan het kunststuk dat horloge heet, en daarmee is de cirkel rond en zijn we terug waar dit verhaal begon?